Jednym z największych wyzwań, jakie proces wstępowania do Unii Europejskiej stawia ochronie przyrody w krajach kandydackich, jest szybkie i sprawne włączenie Polski i Czech w europejski system obszarów chronionych Natura 2000. System ten stawia sobie ambitne zadanie ochrony wszystkich najważniejszych i najbardziej reprezentatywnych dla naszego kontynentu ekosystemów, wraz z towarzyszącą im fauną i florą. Jego cel jest prosty - by przyszłe pokolenia Europejczyków mogły cieszyć się pięknem przyrody i krajobrazu na równi z nami i naszymi dziećmi. Współczesna Europa budowana jest na różnorodności kultur, języków i wzajemnym tej różnorodności poszanowaniu.

Dzięki Naturze 2000 - poszanowanie to może objąć także całą europejską przyrodę. Budowę wspólnych norm dotyczących ochrony przyrody rozpoczęto w roku 1979, przyjmując międzynarodową Konwencję o ochronie dzikiej fauny i flory oraz siedlisk naturalnych (zwanej Konwencją Berneńską) oraz uchwalenie Dyrektywy 79/409/EEC, w sprawie ochrony dzikich ptaków (zwanej dziś Dyrektywą Ptasią).

W roku 1992 dołączyła do tych aktów prawnych Dyrektywa 92/43/EEC (Dyrektywa Siedliskowa), w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. W myśl wyżej wymienionych Dyrektyw każdy kraj członkowski Unii ma obowiązek zapewnić zachowanie dla przyszłych pokoleń siedlisk i gatunków uznanych za ważne dla Wspólnoty, poprzez wyznaczenie i objęcie ochroną obszarów, na których siedliska i gatunki te występują.

Przed podobnym wyzwaniem stoją teraz Polska i Czechy. Do końca 2003 roku musimy, zgodnie z precyzyjnymi wytycznymi stawianymi przez odpowiednie rozporządzenia Wspólnoty, opracować system obszarów, które zostaną zgłoszone do objęcia ochroną w ramach sieci. Jest to zadanie ogromne, a dotychczasowe próby jego realizacji podejmowane w Polsce pod patronatem Ministerstwa Środowiska nie dały pełnego obrazu stanu zachowania siedlisk przyrodniczych w naszym kraju. Dlatego wiele środowisk naukowych i organizacji pozarządowych podjęło własne próby oszacowania wartości cennych dla przyrody obszarów, niezależnie, a czasem nawet wbrew oficjalnemu stanowisku.

Prezentowana publikacja jest podsumowaniem badań prowadzonych nad przyrodą doliny odrzańskiej w latach 1999-2002 przez środowiska skupione wokół WWF Auen-Institut z Rastatt i Dolnośląskiej Fundacji Ekorozwoju z Wrocławia, przy współpracy zespołu CHKO Poodří z Czech. Pierwszą próbę waloryzacji obszarów zasługujących na ujęcie w sieci Natura 2000 podjęliśmy po zakończeniu prac nad "Atlasem obszarów zalewowych Odry", który pokazał jak duże fragmenty doliny tej trzynastej rzeki Europy nie posiadały jeszcze dostatecznej dokumentacji przyrodniczej. Wyniki te były prezentowane podczas międzynarodowej konferencji "Odra - europejski korytarz ekologiczny" zorganizowanej przez Dolnośląską Fundację Ekorozwoju i WWF Auen-Institut Rastatt we Wrocławiu, w czerwcu 2001 (Świerkosz 2001). Osobne opracowania powstały na temat sieci Natura 2000 dla województwa opolskiego (Nowak i in. 2001) oraz lubuskiego i zachodniopomorskiego (Chojnacki, Torkler ed. 2000). Znalazły się w nich także obszary leżące w dolinie Odry.

Wszystkie wymienione wyżej projekty pozwoliły na ustalenie wstępnego katalogu cennych przyrodniczo obszarów spełniających kryteria włączenia do sieci Natura 2000. Dopiero wtedy możliwe było rozpoczęcie drugiego etapu prac, którym była szczegółowa ich waloryzacja i wykonanie wymaganej przez Wspólnotę dokumentacji (szczegółowe formularze danych, mapy obszarów etc.). Zadania tego podjęliśmy się wspólnie z innymi zainteresowanymi doliną Odry środowiskami: Stowarzyszeniem BIOS z Opola oraz Lubuskim Klubem Przyrodników z siedzibą w Świebodzinie. Inwentaryzację słabo rozpoznanego odcinka Kotliny Kargowskiej przeprowadziliśmy pod egidą Narodowej Fundacji Ochrony Środowiska, zaś wielu specjalistów bezinteresownie użyczyło nam własnych, niepublikowanych danych.

Informacje pochodzące z terenu Republiki Czeskiej, z CHKO Poodří i Hraničních Meandrů Odry między Bohuminem a ujściem Olzy, zostały zebrane przez przyrodników czeskich podczas prac nad "Atlasem obszarów zalewowych Odry" w roku 1999 (Rast i in. 2000). Szczegółowe mapowanie siedlisk według metodyki Agentury ochrany přírody a krajiny České republiky (Guth 2001) zostanie ukończone w roku 2002. W tymże roku zakończy się także, równolegle przebiegające, szczegółowe kartowanie stanowisk gatunków roślin i zwierząt wyszczególnionych w Załączniku II Dyrektywy 92/43/EEC.

Opis i granice obszarów leżących na terenie Republiki Federalnej Niemiec opieramy na danych otrzymanych od Ministerium für Umwelt, Naturschutz und Raumordnung Landu Brandenburg oraz do WWF - Naturschutzstelle Ost, NABU Brandenburg i innych.

Powierzchnia doliny Odry w jej granicach geomorfologicznych wynosi (między miastami Odry w Czechach a Szczecinem w Polsce) około 3600 km2. Niemal cała ta powierzchnia jest już zbadana pod kątem wymogów stawianych ostojom NATURA 2000, co pozwala stwierdzić, że obszary spełniające kryteria sieci zajmują około 1700 km2 i zajmują blisko 47% doliny (część proponowanych ostoi wybiega poza jej granice) Do niniejszej publikacji włączyliśmy oczywiście dane z obszaru Czech oraz Brandenburgii, z uwagi na transgraniczny, międzynarodowy charakter doliny Odry. Jest rzeczą jasną, że ochrona przyrody w jednym z najważniejszych korytarzy ekologicznych Europy Środkowej musi mieć charakter międzynarodowy, co wyraża się m.in. w działaniach grupy roboczej Ekologia przy Międzynarodowej Komisji Ochrony Odry przed Zanieczyszczeniem.

Praca tak istotna nie powinna jednak zamknąć się w wąskim kręgu specjalistów, gdyż proces tworzenia i ochrony ostoi Natura 2000 bezwzględnie wymaga współpracy lokalnych społeczności. To one czerpać powinny wszelkie korzyści, ale i ponosić współodpowiedzialność za ochronę cennych obszarów. Bez ich współpracy sieć nie powstanie, a nawet jeśli powstanie, to nie będzie po prostu funkcjonować. Dlatego każdy z mieszkańców odrzańskiej doliny ma prawo dowiedzieć się gdzie leżą cenne przyrodniczo obszary i jakie wartości sobą reprezentują. Wtedy będzie mógł współdecydować o ich losie.

Petr Obrdlik, Piotr Nieznański,
Krzysztof Smolnicki, Krzysztof Świerkosz